Sto lat na Smolnej
Początek (1905 – 1918)
1905 – W wyniku wystąpień rewolucyjnych i narodowych w Rosji i Królestwie Polskim car Mikołaj II podpisał reskrypt, zezwalający na wprowadzenie języka polskiego do szkół. W tej sytuacji emerytowany oficer wojsk rosyjskich, ale i gorący polski patriota, generał Paweł Chrzanowski, który po powrocie do Polski w 1903 r. utworzył na ul. Wielkiej (dziś Poznańska) prywatne gimnazjum, postanowił przekształcić je w polską szkołę. Szukając dla niej stałego miejsca, gen. Chrzanowski nabył jeden z domów wznoszonych przy ul. Smolnej 30 .
23 października 1905 r. w szkole przy ulicy Smolnej 30 rozpoczęły się zajęcia.
Gimnazjum generała Pawła Chrzanowskiego, pierwsza szkoła polska w Królestwie, była w roku 1905 największą szkołą średnią na obszarze wszystkich trzech zaborów. W 27 klasach uczyło się około 1480 uczniów.
Budynek posiadał m.in. kaplicę wysokości dwóch kondygnacji, znakomicie wyposażoną salę gimnastyczną i boisko, salę bufetową, salę balową oraz obszerne sale lekcyjne, wyposażone w najnowocześniejsze pomoce naukowe. Szerokie korytarze, wysokie i widne sale powodowały, że szkoła była przestronna i jasna.
1914 – 31 marca umarł generał Chrzanowski. Wdowa po generale, Cecylia Chrzanowska, po wybuchu I wojny światowej utraciła możliwość finansowania szkoły. Aby ratować spuściznę generała, zawiązano komitet do kierowania placówką, a pieniądze wyasygnował znany polityk, Maurycy hr. Zamoyski. Szkoła przyjęła nową nazwę – Gimnazjum Towarzystwa Szkoły Maurycego hr. Zamoyskiego.
1915 – Pod okupacją niemiecką uległ zmianie program nauczania. Zaczęto uczyć języka polskiego w pełnym wymiarze, wprowadzono historię i geografię Polski.
W okresie I wojny światowej wprowadzono miękkie, błękitne czapki, przypominające legionowe maciejówki jako nieodłączny element uczniowskiego stroju. Owe czapki mocno związały się z tradycją „Zamoyskiego”. Do dziś są używane w szkole, ale tylko w czasie oficjalnych uroczystości. Na otoku umieszczony był znaczek Gimnazjum, obecnie – znaczek Liceum. Strój szkolny obowiązywał aż do roku 1975.
W odrodzonej Rzeczypospolitej (1918 – 1939)
1918 – Odzyskanie przez Polskę niepodległości zbiegło się w czasie z kolejną zmianą w szkole. 10 listopada na zebraniu Towarzystwa Maurycego hr. Zamoyskiego uchwalono zmianę nazwy instytucji na Towarzystwo imienia Jana Zamoyskiego. Szkoła otrzymała więc patrona. W Akcie Fundacyjnym Akademii Zamoyskiej, szkoły założonej przez Jana Zamoyskiego, znalazły się znamienne słowa: „Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie”. Idea ta przyświecała odtąd nauczycielom i wychowawcom „Zamoyskiego”.
1920 – Uczniowie Gimnazjum wzięli aktywny udział w obronie ojczyzny podczas wojny polsko-bolszewickiej, min. masowo wstępując w szeregi oddziałów ochotniczych.
1921/22 – Wyremontowano budynek. Dokupiono również sąsiedni plac i tak powstało boisko szkolne.
1928 – Powstało Osiedle Szkolne. Towarzystwo im. Jana Zamoyskiego nabyło 34-morgową posiadłość w miejscowości Dębe Wielkie. Były tam trzy budynki mieszkalne położone w sosnowym lesie, zabudowania gospodarcze, łąki, pola uprawne, ogród owocowy i warzywny oraz kilka stawów. Całość została przystosowania do potrzeb uczniów.
Pobyt na ówczesnej „zielonej szkole” był płatny. To stało się przyczyną końca Osiedla w roku 1937. Coraz mniej osób było w stanie pokryć koszty pobytu syna. Wreszcie Osiedle sprzedano.
1932/33 – Gimnazjum straciło najwyższą kategorię A, tak jak parę innych szkół w Warszawie. Oznaczało to rozszerzenie egzaminu maturalnego o kilka przedmiotów i nadzór nad przebiegiem egzaminu delegata kuratorium.
1933/34 – Na skutek reformy oświaty min. Jędrzejewicza z 1930 r. w Gimnazjum Zamoyskiego wprowadzono zmiany. Gmach mieścił szkołę powszechną i gimnazjum, a od 1937 r. również liceum humanistyczne i matematyczno-fizyczne.
Szkoła kładła nacisk na samorządność uczniowską. Istniejącą Samopomoc Koleżeńską przemianowano w 1933 r. na Samorząd Szkolny. Uczniowie działali w kółkach: fotograficznym, krajoznawczym, miłośników radia, szachistów, prowadzili świetlicę, sklepik i bibliotekę. Dobre perspektywy przerwał wybuch II wojny światowej.
II wojna światowa i okupacja (1939 – 1945)
We wrześniu 1939 r. uczniowie Zamoyskiego dzielili los mieszkańców Warszawy, W listopadzie rozpoczęły się zajęcia, jednak okupant zamknął gimnazja i licea.
Dyrektor Kozicki uzyskał koncesję na prowadzenie tzw. kursów przygotowawczych do szkół zawodowych. Uczęszczała na nie młodzież gimnazjalna, ucząc się niektórych przedmiotów jawnie lub półjawnie i uzupełniając inne przedmioty na tajnych kompletach, organizowanych osobiście przez dyrektora. Komplety stanowiły grupy uczniów złożone zazwyczaj z 5 do 6 osób i dzieliły się, jak poprzednio klasy, na kierunki humanistyczny i matematyczno-fizyczny. Nauka na tajnych kompletach kończyła się maturą.
Pod koniec roku szkolnego 1940/41 szkolne władze niemieckie zamknęły obie szkoły jawne, powszechną oraz kursy przygotowawcze. Wtedy dyr. Kozicki stworzył nową fikcję. Szkoła nasza stała się filią szkoły powszechnej pani Janiny Górskiej, a dyrektor występował w roli jej pełnomocnika administracyjnego w budynku przy ul. Smolnej 30.
W styczniu 1942 roku Niemcy zajęli budynek przy ul. Smolnej, wtedy klasy szkoły powszechnej przeniosły się do budynku przy ul. Wojciecha Górskiego.
Od września 1943 roku do sierpnia 1944 roku dyr. Kozicki prowadził tzw. kursy przygotowawcze do szkoły rybackiej, mieszczącej się w budynku przy ulicy Siennej 16.
Podczas okupacji kadra i uczniowie szkoły ponieśli znaczne ofiary. W obozie w Auschwitz poniósł śmierć kierownik szkoły powszechnej Romuald Buczowski, aresztowany w 1940 roku za zorganizowanie w szkole uroczystości Święta 3 maja Zginęli również nauczyciele: Marian Zagożdżon i Zbigniew Dufrene.
W trakcie okupacji około 200 uczniów zdało „wojenną” maturę. Prawie ¼ spośród nich nie przeżyło wojny.
Natomiast gmach szkoły przetrwał tragiczny czas powstania warszawskiego. Dzięki solidnej konstrukcji mury ocalały, wnętrze jednakże zostało spalone.
W Polsce Ludowej (1945 -1980)
Ocaleniem budynku szkoły po zakończeniu wojny zajęła się grupa ludzi skupiona wokół dyrektora Stanisława Bogdanowicza. W odbudowanej przez nich części gmachu rozpoczęły się zajęcia w roku szkolnym 1947/1948. Tę prywatną szkołę nazywano imieniem Wojciecha Górskiego.
W powojennym okresie działania szkoły, od roku szkolnego 1946/1947 do 1979/1980 opuściło mury liceum 3512 maturzystów.
1950 – Na skutek reform oświatowych w okresie stalinowskim przestała istnieć prywatna szkoła na ulicy Smolnej. Przemianowano ją na: Państwową Szkołę Ogólnokształcącą Stopnia Podstawowego i Licealnego.
1955 – 1 września dyrektorem szkoły został Jan Gad. Objął zarządzanie „jedenastolatką”, która skupiała 881 uczniów w 22 klasach: dziesięciu licealnych i dwunastu podstawowych. Personel pedagogiczny składał się z 36 nauczycieli. Pomimo ciężkich czasów polskiego stalinizmu, prestiż szkoły wzrastał z każdym rokiem. Przybywało również uczniów i kadry.
1958 – po odwilży i przełomie październikowym ’56, 12 marca, na mocy decyzji Ministerstwa Oświaty szkole na Smolnej zostało przywrócone imię Jana Zamoyskiego.
1 czerwca odbyła się uroczystość przekazania sztandaru ufundowanego przez Zamoyszczaków, którzy również pomagali Komitetowi Rodzicielskiemu w rozprowadzaniu znaczków i w zakupie materiału na niebieskie czapki przywrócone szkole wraz z nazwą.
W latach 1958 – 1960 gmach szkoły został rozbudowany (dobudowano obecny fronton liceum i sąsiedniego gimnazjum), zakończono również odbudowę najbardziej zniszczonej części budynku – od ulicy Smolnej. Przybyły nowe sale lekcyjne, mieszkania dla nauczycieli i woźnych oraz pomieszczenia na strychu. Budowę sali gimnastycznej ukończono w 1964 roku. Szkoła oprócz dużej sali zyskała kabiny z prysznicami i szatnie
1960 – Władze oświatowe przychyliły się do wniosku Dyrekcji i Rady Pedagogicznej, aby z co rok liczniejszej szkoły uczynić dwie – podstawową i liceum. W wyniku rozdzielenia obu szkół budynek poddano nowej przebudowie. Podzielono go teraz na dwie części, stawiając ścianę na trzech piętrach oraz budując dwa oddzielne wejścia:
– dla Szkoły Podstawowej nr 219 im. Wandy Wasilewskiej;
– dla XVIII Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Zamoyskiego.
1966 – Polskie szkolnictwo przeżyło nową reorganizację. Wprowadzono ośmioletnie szkoły podstawowe i czteroletnie licea.
1970 – Wprowadzono sprofilowanie liceów. Powstały klasy o profilach: matematyczno-fizycznym, biologiczno-chemicznym, humanistycznym i ogólnym. Obie te reformy wymagały unowocześnienia metod nauczania – między innymi przejścia na nauczanie w pracowniach przedmiotowych. W związku z tym i nasze liceum przeżyło okres urządzania na nowo pracowni.
1975 – XVIII Liceum im. Jana Zamoyskiego w Warszawie zostało odznaczone Medalem Komisji Edukacji Narodowej.
Czas wielkich przemian (1980 – 1989)
W roku szkolnym 1979/1980 dyrektorem szkoły została mgr Halina Radomska-Pietkiewicz, rusycystka. Zastąpiła dyrektorkę Marię Kawecką.
W czasie tzw. „Karnawału Solidarności” (1980-81) Liceum im. Jana Zamoyskiego, zgodnie ze swoją patriotyczną tradycją, było w awangardzie aktywnych działań opozycyjnych. Maciej Jenike, nauczyciel fizyki z naszej szkoły, został przewodniczącym sekcji oświaty Regionu Mazowsze NSZZ Solidarność, pięcioro innych nauczycieli przystąpiło do tego ruchu i zarejestrowało w sądzie szkolne koło NSZZ „Solidarność”.
W tej dekadzie życie szkoły jednoznacznie sprzęgło się z wydarzeniami w kraju. Wielu nauczycieli z Zamoyskiego należało do inteligenckich klubów dysydenckich, takich jak np. Klub Inteligencji Katolickiej, Niedzielny Dzwonek itp. Nauczyciele wymieniali się z uczniami literaturą „drugiego obiegu” zabronioną przez komunistyczne władze, wspierali uczniów w różnych akcjach, np. w walce o krzyże w szkole, o orła w koronie, chronili uczniów przed aresztowaniami. Nauczyciele razem z uczniami organizowali różne formy „biernego oporu”, np. „milczące przerwy” międzylekcyjne, żałobny strój w rocznicę ogłoszenia stanu wojennego.
Po przełomie. Transformacja i współczesność (1990-2016)
W przygotowaniach do historycznych wyborów 4 czerwca 1989r. aktywnie uczestniczyli zarówno nauczyciele naszej szkoły, jak i uczniowie. Wielu z nas było członkami Komisji Wyborczych lub Mężami Zaufania. Anna Radziwiłł (nauczycielka historii w liceum Zamoyskiego) po wyborach została Senatorem RP.
1990 – Rada Pedagogiczna wybrała na dyrektora nauczycielkę biologii, Ewę Sosnowską.
1999 – 2004 – Opracowano nowy Statut Szkoły, podtrzymujący tradycję Zamoyskiego i odpowiadający wymaganiom współczesności. Powstały klasy autorskie o profilu matematyczno-informatycznym, matematyczno-geograficznym i klasa humanistyczna. Po kolejnym remoncie i modernizacji utworzone nowoczesne pracownie multimedialne z dostępem do Internetu i wyposażone w sprzęt audiowizualny.
2015 – nastąpiła zmiana dyrektora Liceum. Konkurs na to stanowisko wygrała Edyta Ołdakowska-Dębek – polonistka od wielu lat związana z naszą szkołą.
W tej chwili wyznaczamy naszej szkole miejsce we współczesności. Staramy się nie tylko realizować hasło patrona naszej szkoły, Jana Zamoyskiego: „Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie”, ale również pamiętamy słowa znakomitego dyrektora Liceum Zamoyskiego, Jana Gada: „Szkoła jest jak orkiestra. Potrzebny dobry dyrygent, dobry zespół i dobra partytura. Wtedy melodia brzmi pięknie.”